آزادی و به تعبیر عربی حریت، آزادی از تعلقات و تعینات و رسیدن به مقام بندگی است. از نظر قرآن کسی آزاد است که از بند تعلق و تعین رهیده باشد.

یکی از تحریفات معنوی که صورت گرفته دگرگونی مفهومی این واژه است. در حقیقت معنای عبد و برده تعلق و تعین را به حر و آزاده گذاشته اند؛ یعنی کسی که گرفتار انواع تعلقات و تعینات است، او را آزاده و حر دانسته و کسی که از همه این ها آزاد است به عنوان برده و بنده معرفی کرده اند. این همان از مصادیق« یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ عَن مَّوَاضِعِهِ ؛ تحریف کلمات از مواضع و موضوع له لفظ و معنای آن است» که در گذشته و حال و آینده انجام گرفته و خواهد گرفت.(نساء، آیه 46؛ مائده ، آیات 13و 14)

به نظر می رسد که تنها یک اشتراک لفظی میان مفهوم قرآنی با مفهوم متعارف وجود دارد؛ زیرا آزادی در فرهنگ قرآن نقیض آزادی در مفهوم متعارف در زبان عربی و فارسی است.

واژه حریت یک بار در قرآن آمده است. خداوند می فرماید: إِذْ قَالَتِ امْرَأَةُ عِمْرَانَ رَبِّ إِنِّی نَذَرْتُ لَکَ مَا فِی بَطْنِی مُحَرَّرًا فَتَقَبَّلْ مِنِّی إِنَّکَ أَنتَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ؛ چون زنِ عمران گفت: «پروردگارا، آنچه در شکم خود دارم نذر تو کردم تا آزاد شده [از مشاغل دنیا و پرستشگر تو] باشد پس، از من بپذیر که تو خود شنواى دانایى.»(آل عمران، آیه 35)

مرحوم طبرسی در مجمع البیان درباره معنا و مفهوم آزادی و حریت می نویسد: برخى از واژه‏شناسان کلمه و واژه «محرّراً» در آیه را از «حریّت» گرفته و به‏معناى «آزادشده» دانسته‏اند؛ و بعضى نیز آن را از «تحریر» به معناى «کتابت» گرفته و آن را به «خالص و پاک‏کردن کتاب و نوشته از تباهى» معنا کرده‏اند.

وی در ادامه می نویسد: در مفهوم واژه «محرّراً» نظرهایى ارائه شده است:

1. پاره‏اى آن را «خدمتگزار معبد» معنا کرده‏اند.

2. و برخى آن را به‏معناى «آزادشده و خالص براى پرستش و بندگى خدا» گرفته‏اند.

3. پاره‏اى دیگر مى‏گویند: «محرّراً»، یعنى کسى که آزاد و خالص براى فرمانبردارى خداست و از پى کارى دیگر نمى‏رود.

4. و پاره‏اى نیز برآنند که درمیانِ بنى‏اسرائیل، به کودکى که براى خدمت به معبد گماشته مى‏شد، «محرّر» مى‏گفتند؛ و او هماره در نیایش و خدمت به معبد بود تا بزرگ شود و به دوران بلوغ فکرى برسد، آنگاه خود آزاد بود که تصمیم بگیرد آیا تا پایان عمر در خدمت معبد بماند، یا از پى راه خویش گام سپارد... واژه «مریم» در فرهنگ عبرانى، به‏معناى «بانوى عابده و خدمتگزار دین و آیین خداست. و راستى که مریم، بهترین و برترین بانوى عصر و نسل خویش بود. (مجمع البیان، ذیل آیه)

علامه طباطبایی نیز در این باره می نویسد: کلمه" تحریر" که مصدر کلمه اسم مفعول" محرر" است، به معناى آزاد کردن از قید و زنجیر است، و به همین جهت آزاد کردن برده را هم تحریر مى‏گویند، و نیز نوشتن کتاب را هم تحریر مى‏گویند، چون با این عمل مفاهیم و آن معانى که در محفظه ذهن و فکر زندانى است آزاد مى‏شود.. و اینکه فرمود:" قالَتِ امْرَأَتُ عِمْرانَ رَبِّ إِنِّی نَذَرْتُ لَکَ ما فِی بَطْنِی" دلالت دارد بر اینکه این مناجات را وقتى کرده که به فرزندش حامله بوده است، و حملش از عمران بوده، و این مناجات خالى از اشاره به این نکته نیست که همسر وى عمران در آن روزها زنده نبوده،  گرنه او حق نداشت فرزند در شکم خود را مستقلا تحریر کند.

هم چنان که آیه شریفه:" وَ ما کُنْتَ لَدَیْهِمْ إِذْ یُلْقُونَ أَقْلامَهُمْ أَیُّهُمْ یَکْفُلُ مَرْیَمَ"  که سخن از این دارد که براى تعیین کفیلى براى مریم قرعه‏کشى کردند، نیز به بیانى که در تفسیرش مى‏آید دلالت دارد بر اینکه همسر وى در آن روز زنده نبوده.( سوره آل عمران آیه 44)

این نکته هم روشن است که تحریر فرزند چه به وسیله پدر باشد یا مادر، تحریر از بردگى نیست و دختر عمران برده نبوده، تا مادرش او را آزاد کند، پس تحریر در این آیه آزاد کردن از قید ولایتى است که والدین بر فرزند خود دارند، و با داشتن آن ولایت، او را تربیت مى‏کنند، و در مقاصد خود به کار مى‏برند و اطاعتشان بر فرزند واجب است.

پس با تحریر، فرزند از تسلطى که پدر و مادر بر او دارند خارج مى‏شود، دیگر پدر و مادر، او را بخدمت نمى‏گیرند، و اگر این تحریر به وسیله نذر و بخاطر خدا انجام شود، معنایش این مى‏شود که این فرزند در ولایت خدا داخل شود، تنها او را بپرستد و خدمت کند و خدمت خدا کردن به این است که در مسجد و کلیسا و اماکن مقدسه‏اى که مختص عبادت خدا است خدمت کند، در حالى که اگر این نذر نبود، فرزند مى‏بایست پدر و مادر خود را خدمت مى‏کرد.

بعضى هم گفته‏اند: رسم این بوده که پدران و مادران فرزند خود را براى خدا تحریر مى‏کردند، و بعد از این تحریر دیگر فرزند خود را در منافع شخصى خود بکار نمى‏گرفتند، و در حوائج خود استخدام نمى‏نمودند، بلکه او را در کنیسه مى‏بردند، تا آنجا را آب و جاروب کند، و خادم آنجا باشد و این فرزند هم چنان به خدمت خود ادامه مى‏داد، تا به حد بلوغ مى‏رسید، در آن موقع دیگر اختیار با خودش بود، مى‏توانست به خدمت خود در معبد ادامه دهد، و مى‏توانست از آنجا بیرون شود... کلمه" مریم" در لغت آن شهر، بطورى که گفته‏اند به معناى زن عابد است، و نیز زن خدمتکار است، از همین جا معلوم مى‏شود که چرا این مادر دختر خود را بلافاصله بعد از وضع حمل مریم نامید، و چرا خداى تعالى این عمل او را حکایت کرد، خواست تا بعد از نومیدى از زاییدن پسرى که محرر براى عبادت و خدمت باشد بلادرنگ همین دختر را براى این کار محرر کند، پس این که گفت:" سمیتها مریم"، به منزله این است که گفته باشد:" من این دختر را براى تو محرر زاییدم" (المیزان، ذیل آیه)

مفسران تفسیر نمونه نیز نوشته اند: واژه «محررا» از ماده تحریر گرفته شده که به معنى آزاد ساختن است ؛ و در اصطلاح آن زمان به فرزندانى گفته مى شد که به خدمت معبد و خانه خدا در مى آمدند، تا نظافت و سایر خدمات را بر عهده گیرند و به هنگام فراغت مشغول عبادت پروردگار شوند، و از آنجا که آنها از هر گونه خدمت به پدر و مادر آزاد بودند، به آنها محرر گفته مى شد، و یا از این جهت که خالص از هر گونه تلاش و کوشش دنیوى بوده اند، به آنها محرر مى گفتند.

بعضى گفته اند که این دسته از کودکان از موقعى که توانائى بر این خدمات داشتند تا سن بلوغ ، وظایف خود را زیر نظر پدران و مادران انجام میدادند و پس از رسیدن به سن بلوغ ، تعیین سرنوشتشان به دست خودشان بود، اگر میخواستند به کار در معبد پایان داده و بیرون میرفتند و اگر تمایل داشتند بمانند مى ماندند.

بعضى گفته اند: اقدام همسر عمران به نذر، دلیل بر آن است ، که عمران در همان حال باردارى او از دنیا رفته بود، و گر نه بعید بود او مستقلا چنین نذرى کند. سپس مى افزاید: هنگامى که فرزند خود را به دنیا آورد (و او را دختر یافت ) گفت : پروردگارا! من او را دختر آوردم. (تفسیر نمونه، ذیل آیه )

از مجموعه این مطالب به دست می آید که تحریر انسان به معنای آزاد کردن او از کارهای دنیا و دنیوی و مشغول داشتن وی به عبودیت و بندگی خداست.

پس از نظر قرآن، کسی که به دنیا و متعلقات آن وابسته و رنگ تعلق و تعین به دنیا گرفته، نه تنها آزاده نیست بلکه برده و بنده است و عنوان آزاده و آزادگی سزاوار و زیبنده او نیست. در حالی که اکنون و در عرف متعارف زبان فارسی و عربی، حریت و آزادگی به این است که شخص نه تنها از هر گونه تکالیف و وظایف آزاد باشد بلکه هر چه بیش تر در بند تعلقات دنیا و هواهای نفسانی باشد و به آن ها پاسخ دهد و در این راه از افراط بگذرد آزاد است.

مفهوم و اصطلاح آزادی امروز به معنای بی بند و باری، رهایی از قیود و تکالیف فردی  واجتماعی، رها شدن از قید و بند وظایف و تکالیف، پاسخ گفتن به هواهای نفسانی و خواسته های آن به شکل افراط و مانند آن است.

به سخن دیگر، هر چه انسان بیش تر در بند هواهای نفسانی باشد و بیش ترین تعلق و تعین را پذیرفته باشد، او آزاد است؛ زیرا توانسته است از هر وظیفه و تکلیفی فردی و اجتماعی رها شود و تنها به حقوق نفسانی و خواسته های آن پاسخ دهد و آزاد و رهاست که هر کاری را برای ارضای هواهای نفسانی انجام دهد. این مفهوم آزادی است که امروز متداول است. البته برخی یک محدودیت هایی برای آن بیان کرده اند که از جمله آن است که این پاسخ گویی به هواهای نفسانی در حد و اندازه ای نباشد که مانع آزادی دیگری شود و شخص دیگر نتواند به هواهای نفسانی اش برسد.

در حالی از نظر اسلام هدف پیامبران در طول تاریخ بشر این بوده است که مردم را از هر گونه تعلق فردی و اجتماعی به دنیا و خواسته های نفسانی رهایی بخشد و زنجیرهای پیمان ها و سنت ها و قوانین ضد فطری که مانع از رهایی روح و روان آدمی می شود و او را اسیر خاک و زمین و زمان کرده رهایی بخشد و زمینه رهایی از تعلقات و تعینات را فراهم آورد. از این روست که خداوند می فرماید: الَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِیَّ الأُمِّیَّ الَّذِی یَجِدُونَهُ مَکْتُوبًا عِندَهُمْ فِی التَّوْرَاةِ وَالإِنْجِیلِ یَأْمُرُهُم بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنکَرِ وَیُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّبَاتِ وَیُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبَآئِثَ وَیَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالأَغْلاَلَ الَّتِی کَانَتْ عَلَیْهِمْ فَالَّذِینَ آمَنُواْ بِهِ وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُواْ النُّورَ الَّذِیَ أُنزِلَ مَعَهُ أُوْلَـئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ؛ همانان که از این فرستاده، پیامبر درس نخوانده- که [نام‏] او را نزد خود، در تورات و انجیل نوشته مى‏یابند- پیروى مى‏کنند [همان پیامبرى که‏] آنان را به کار پسندیده فرمان مى‏دهد، و از کار ناپسند باز مى‏دارد، و براى آنان چیزهاى پاکیزه را حلال و چیزهاى ناپاک را بر ایشان حرام مى‏گرداند، و از [دوش‏] آنان قید و بندهایى را که بر ایشان بوده است برمى‏دارد. پس کسانى که به او ایمان آوردند و بزرگش داشتند و یاریش کردند و نورى را که با او نازل شده است پیروى کردند، آنان همان رستگارانند.(اعراف، آیه 157)

امیرمومنان علی(ع) با تفسیر بندگی مومنان در برابر خدا تفسیر روشنی از مفهوم آزادی در قرآن بیان کرده است. ایشان می فرماید: إنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللهَ رَغْبَةً فَتِلْکَ عِبادَةُ التُّجارِ، وَ إنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللهَ رَهْبَةً فَتِلْکَ عِبادَةُ الْعَبْیدِ، وَ إنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللهَ شُکْراً فَتِلْکَ عِبادَةٌ الْأحْرارِ، وَ هِیَ أفْضَلُ الْعِبادَةِ؛ 1- همانا عدّه اى خداوند متعال را به جهت طمع و آرزوى بهشت عبادت مى کنند که آن یک معامله و تجارت خواهد بود و عدّه اى دیگر از روى ترس، خداوند را عبادت و ستایش مى کنند که همانند عبادت و اطاعت نوکر از ارباب باشد؛ و طائفه اى هم به عنوان شکر و سپاس، از روى معرفت، خداوند متعال را عبادت و ستایش مى نمایند؛ و این ، عبادت آزادگان است که بهترین عبادات مى باشد.( نهج البلاغه، حکمت 237)

پس از نظر مفهوم قرآنی آزادی و حریت آن است که انسان از "زهرچه رنگ تعلّق پذیرد" بلکه از این بالاتر، «ز هر چه رنگ تعیّن پذیرد»، آزاد شود و در بند و برده تعلقات و تعینات نباشد و تنها به خدا بپردازد و بندگی خدا نماید نه بندگی هواهای نفسانی، مال و ثروت و مقام و مانند آن ها. از این روست که خداوند در تفسیری روشن از بندگی خدا و آزادی و آزادگی واقعی در آیه 50 سوره ذاریات می فرماید: فَفِرُّوا إِلَى اللَّهِ ؛ پس به سوی خدا فرار کنید و بگریزید؛ یعنی رهایی از هر چیزی و فرار و گریز از آن به سوی خدا عین آزادگی و رهایی و حریت است. در این آیه خداوند فقط غایت و مقصد و مقصود را مشخص می کند که همان الله است ولی این که از چه چیزی باید به سوی خداوند فرار کرده مشخص نمی سازد؛ زیرا هر چه رنگ تعلق و تعین  پذیرد عامل بندگی و بردگی بشر است خواه به نام آزادی هواهای نفسانی باشد یا پیمان های اجتماعی، یا سنت ها و قوانین حاکم یا مادیات و دیگر عناوین اعتباری؛ زیرا همه آن ها اغلال و زنجیرهایی است که دست و پای آدمی را می بندد و او را از آزادی و حریت واقعی دور می کند و برده و بنده تعلق و تعیین می سازد.

به سخن دیگر، آزادی و حریت در قرآن و اسلام، تکلیف مدار است، در حالی که در متعارف و اصطلاح عمومی امروز حقوق مدار است؛ یعنی به جای خدامداری و خدا محوری، خودمحوری نشسته است و این خودمحوری تنها برای احقاق حقوق نفسانی و دنیوی است و به جای آن که آدمی را ازاد و رها کند اسیر نفس و هواهای آن می سازد که نتیجه آن نیز بندگی و بردگی کامل تر است ؛ زیرا برای رسیدن به خواسته های بی پایان نفس و ارضای آن باید تن به هر ذلتی داد که عین بردگی و بندگی واقعی است ؛ یعنی نتیجه عکس می دهد و انسان را به جای رسیدن به آزادی به بردگی می کشاند در حالی بندگی خدا عین آزادگی و رهایی از هر گونه بردگی و بندگی فردی و اجتماعی است.

بر اساس آموزه های قرآنی همه هستی وجه الله است. از این روست که انسان به عنوان بخشی از این هستی و وجه الهی به هر سو رو کند خدا را می یابد(بقره، آیه 115)؛ و تفاوتی ندارد که به خود رو کند و سیر انفس نماید یا آن که سیر آفاق نماید.(فصلت، آیه 53)
از نظر آموزه های قرآنی، آن چه می ماند همین وجه الله است؛ زیرا جوهر و گوهر اصلی هستی است و تار و پود هستی با آن ساخته شده است. پس هر نقشی که در کائنات است و هر ماهیت و آیتی که در هستی است، به اصل آن، معنای هستی یافته است. از این روست که نقش ها می روند، ولی آن اصل وجود می ماند.
داستان وجه الله و به تعبیر فلسفی داستان وجود و ماهیت، داستان یک حقیقتی چون پنبه  و نخی است که با آن انواع و اقسام جامه ها و لباس ها و به تعبیر فلسفی ماهیات دوخته می شود. خداوند وقتی خواست این همه نقش و ماهیت را بیافریند از چیزی شبیه پنبه استفاده کرده تا این همه اشکال و ماهیات را بیافریند و نقش ها را بر آن زند.
پس هنگامی که قیامت می شود همه این نقش ها و ماهیات را می زند و دوباره پنبه می کند.(معارج، آیه 9؛ قارعه، آیه 5) و در آخرت نیز دوباره از همین ماده اصلی وجود که پنبه کرده، نقش ها و ماهیات دیگری می زند که غیر از نقش ها و ماهیات این دنیاست.(ابراهیم، آیه 48)
وجه الله ، نهایت شناخت و سیر آدمی
از نظر آموزه های قرآنی نهایت شناخت آدمی و سیر وجودی اش همین وجه الله است؛ زیرا برای خداوند سه مرتبه وجودی تصور می شود که عبارتند از:
1. ذات یا مرتبه غیب الغیوب: این مرتبه بیرون از تصور اوهام و عقول است چه رسد که محمولی را بر آن بار کند؛ زیرا موضوع آن ناشناخته است و نمی توان محمولی را بر آن بار کرد. هر چند که برخی گفته اند که تنها محمولی که می توان بر آن موضوع حمل کرد، همان تسبیح است که به معنای عدم ادراک حقیقت است. پس این مرتبه از وجود را می بایست مرتبه تسبیح دانست. در آیات قرآنی از این مرتبه به عنوان احدیت سخن به میان آمده است.
2. صفات عین ذات یا مرتبه غیب: این مرتبه نیز بیرون از تصور اوهام و عقول و در منطقه ممنوع قرار دارد که نه شناختی امکان پذیر است و نه حرکتی به سوی آن مرتبه شدنی است تا مقصود و مقصد کسی باشد؛ زیرا وقتی صفات عین ذات باشد،‌ همان احکام ذات بر آن بار می شود. در آیات قرآنی از این مرتبه به عنوان واحدیت سخن به میان آمده است.
3. مرتبه فعل یا صفات فعل: این مرتبه تنها مرتبه ای است که می توانیم خدا را بشناسیم و او را مقصد و مقصود خود قرار دهیم. در آیات قرآنی از این مرتبه با عناوینی چون الله، نور، وجه الله و مانند آن سخن به میان آمده است.
وجه الله مرتبه فعل الهی و فیض خداوندی است. از این روست که خداوند در آیه 115 سوره بقره می فرماید: فَأَیْنَ مّا تُوَلُّوْا فَثَمَّ وَجْهُ اللّهِ؛ پس به جا رو کنید پس همان وجه الله است. در این مرتبه خداوند با خلق است و این همراه بودن به شکل معیت قیومی است که در آیاتی بسیار از جمله آیه 4 سوره حدید می فرماید: هُوَ مَعَکُمْ أَیْنَ مَا کُنتُمْ؛ او با شما هر جا باشید.
در این آیه و آیاتی دیگر از اتحاد میان خالق و مخلوق سخن به میان آمده است؛ ولی این اتحاد که در مقام فعل و فیض و وجه الله است، یک اتحادی است که امیرمومنان علی(ع) درباره آن می فرماید: داخلٌ فی الأشیاء لا بالممازجه؛ داخل در چیزهاست بدون ممزوج شدن.
این که داخل است الله نیست بلکه وجه الله است؛ زیرا محور اتحاد موضوع و محمول را محمول معین می کند. از آن جایی که این اتحاد در مقام فعل و وجه اللهی است نه در مقام ذات و یا صفات عین ذات، به طور طبیعی می تواند تغییر در محمول ایجاد شود؛ اما اگر اتحاد در مقام ذات یا صفات عین ذات بود، تغییر محمول به موضوع یعنی ذات و صفات عین ذات نیز سرایت می کرد؛‌ در حالی که این گونه نیست؛ زیرا وقتی می گوییم خداوند باسط، قابض، محیی ، ممیت، رازق و مانند آن است، مراد در مقام فعل است.
به سخن دیگر خداوند گاهی می دهد و گاهی می گیرد، گاهی بیمار می کند و گاه دیگر شفا می دهد و یا گاهی احیا می کند و گاه دیگر اماته می کند. حال اگر این محمول های متغیر با ذات متحد باشد، باید تغییر در ذات رخ دهد و این مشکل زا خواهد بود؛ چون محمول زوال پذیر است و ذات هم زوال پذیر خواهد بود که چنین نیست.
بنابراین این محمولهای متغیّر و ممکن با تنها با مرتبه سوم یعنی وجه الله متّحد هستند نه با خود ذات یا با صفات ذاتی. پس اگر وجه الله در اشیا و چیزهای هستی است این ناظر به مرتبه سوم است که از معیت قیومی و اتحاد سخن به میان آمده است.
پس شناخت آدمی تنها نسبت به وجه الله و مقام فعل الهی که این مقام هم با هستی اتحاد دارد و هم معیت قیومی؛ و همین نیز نهایت سیر شناختی و وجودی انسان خواهد بود و به عنوان مقصد شناخت و مقصود حرکت بیان شده است. خداوند در آیاتی از جمله آیه 35 سوره نور به روشنی بیان کرده که دو منطقه از مناطق برای این که مقصد شناختی و مقصود حرکتی باشد ممنوع است و تنها انسان و هر موجودی دیگر به این مرتبه سوم که وجه الله و نور السموات و الارض یعنی نور هستی است دسترسی دارد که مقام فعل و فیض الهی است.